Barokkunst ontstond in Rome en maakte deel uit van de algemene barokbeweging die voortkwam uit de renaissancekunst en architectuurstijl van het 17e-eeuwse Italië.

Barokke kunst wordt vaak gezien als grandioos, dramatisch en flamboyant. Het was een stijl die ontstond in een periode van grote politieke en sociale onrust, als reactie op de protestantse reformatie. Het baroktijdperk werd gekenmerkt door een geest van Contrareformatie, een reactie op de protestantse reformatie die het gezag van Rome en de katholieke kerk opnieuw wilde bevestigen, en een deel van degrandeur die verloren was gegaan met de middeleeuwse kunst.

In deze gids verkennen we de geschiedenis van de barokke kunst, de belangrijkste kenmerken ervan en enkele beroemde kunstwerken uit dit tijdperk.

Wat is barok?

Caravaggio: De geseling van Christus

De Barok kunststroming was een periode in de 17e eeuw waarin de klassieke kunst en architectuur weer opbloeiden. Barok beschrijft schilderkunst, beeldhouwkunst, muziek, architectuur en filosofie, die gemeenschappelijke kenmerken hadden. Deze kenmerken zijn genuanceerd en complex, maar over het algemeen werden barokke stukken gemaakt om het gevoel aan te spreken met ingewikkelde details die sterke emotionele reacties opwekken bij de kijker metdramatische belichting en krachtige thema's die betrekking hebben op katholieke waarden.

Barokke kunst ontwikkelde zich in de Romeinse school van schilder- en beeldhouwkunst en werd sterk beïnvloed door Caravaggio, die een licht-en-schaduwtechniek gebruikte om dramatische effecten te creëren. Deze stijl werd populair in heel Italië, Frankrijk en Spanje en verspreidde zich in de 17e eeuw door Europa.

Barokke kunst had duidelijke religieuze invloeden, vooral omdat ze vaak werd gefinancierd of in opdracht van de katholieke kerk werd gemaakt. De barokbeweging staat ook bekend om haar theatraliteit, omdat er vaak complexe visuele verhalen in voorkwamen die waren ontworpen om ontzag en emotie bij de kijkers op te roepen.

Wanneer was de barokperiode?

De barokperiode bereikte haar hoogtepunt in de decennia tussen 1630 en 1680. De beweging bleef echter in heel Europa bloeien tot in de 18e eeuw. In de 18e eeuw hadden de invloeden van de barokbeweging zich verspreid tot in het koloniale Zuid-Amerika. De beweging werd vervangen door het rococo, dat plaatsvond in de 18e eeuw en een luchtiger kijk op kunst had.

Kenmerken van de barokke kunst

Caravaggio: Sint-Jeroen Schrijven

Barokke kunst wordt gekenmerkt door een overdreven of theatrale stijl van expressie met vaak sierlijke details, dramatische belichting en intense emotie. Dit in combinatie met de realistische stijl, bedoeld om kijkers een meeslepende ervaring te geven.

In de barok lag de nadruk op het individu en op beweging met schilderijen die zich niet alleen richten op het onderwerp maar ook op hun omgeving. Schilderijen uit deze periode bevatten vaak dynamische composities met figuren of objecten die het kader van het schilderij doorbreken.

Een ander opvallend kenmerk van barokke kunst is het gebruik van levendige kleuren en textuur om een gevoel van diepte te creëren. Dit werd vaak gedaan door gebruik te maken van de clair-obscur techniek waarbij donkere en lichte tinten contrasteren.

Barokke kunstgeschiedenis

Caravaggio: Narcissus

De beweging begon in Italië als een reactie op het rationalisme van de Renaissance en verspreidde zich in de 17e eeuw over heel Europa. Het hoogtepunt was tijdens de Contrareformatie, toen het werd gebruikt om religieuze idealen en politieke agenda's van de katholieke kerk te promoten. Opmerkelijke barokkunstenaars zijn Caravaggio, Bernini, Rubens en Rembrandt. De barokperiode zag ook de ontwikkeling van de opera en de opkomst van de rococokunst.

Barok is een Frans woord dat onregelmatig gevormd betekent en afkomstig is van het Portugese woord "Barocco", dat oorspronkelijk misvormde parels beschreef. Het woord is mogelijk ook afkomstig van de Aristotelische logische term baroco dat in het Franse lexicon van de 16e eeuw kwam om complexe en buitensporige begrippen aan te duiden. Dit houdt verband met de kenmerken van de sierlijke, rijke, flamboyante en extravagante kunst van die tijd.

Barok nam het over van gewoon Maniërisme van de 16e eeuw, die de hoofdstroom van de renaissance overnam. De barok was zeer geliefd bij de katholieke kerk omdat het directer en minder dubbelzinnig was dan het eerder gevestigde maniërisme.

Annibale Carracci: Kruisiging

De Italiaanse katholieke kerk wilde religieuze kunst en zorgde voor barokkunst, maar kon deze niet kopen toen zij haar macht en rijkdom verloor door de economische neergang als gevolg van de pest. Dus aan het begin van de 18e eeuw werd de Italiaanse barokkunst voorbijgestreefd door de Franse rococokunst en vervolgens door andere stijlen van beeldende kunst toen Frankrijk aan de macht kwam en Europa domineerde. Barokkunst is nog steedspopulair en de stijl wordt nog steeds gebruikt bij het uitbundig decoreren van interieurs.

Barokke kunstenaars

Caravaggio (1571-1610)

Caravaggio: De roeping van de heilige Mattheus

Michelangelo Merisi da Caravaggio was een Italiaanse schilder uit de barokperiode, die wordt beschouwd als een van de belangrijkste schilders uit de kunstgeschiedenis. Een van zijn beroemdste werken is De gevangenneming van Christus (1602), dat zich in de National Gallery of Ireland bevindt.

Caravaggio: De gevangenneming van Christus

Het olieverfschilderij toont het moment waarop Jezus werd verraden door een identificatiekus van Judas aan drie Romeinse soldaten; Johannes staat uiterst links op de afbeelding, gezien op de vlucht. De achtergrond is met opzet donker, wat de nadruk legt op de figuren op de voorgrond en de lantaarn die boven het hoofd wordt gehouden geeft wat licht aan de anders zo donkere omgeving. De zeven figuren zijn hyperrealistisch gedetailleerd weergegeven, waarbij dekijker in de sterk contrasterende scène.

Hij schilderde zowel religieuze werken als het dagelijks leven, waarbij hij vaak dramatische belichting en intense emotie gebruikte om het schilderij realistisch te laten lijken. Caravaggio stond bekend om zijn gebruik van tenebrisme, een dramatische vorm van licht en schaduw, die bepaalde elementen in een schilderij benadrukt. Hij gebruikte ook clair-obscur om sfeer te creëren en figuren tegen elkaar af te zetten. Zijn werken omvatten De roeping van de HeiligeMattheus (1599), De graflegging van Christus (1607-1610), De bekering van de heilige Paulus op weg naar Damascus, David en Goliath, Judith die Holofernes onthoofdt, Narcissus, Bacchus en Medusa.

Caravaggio's leven buiten de kunst was gewelddadig en na een straatgevecht werd hij ter dood veroordeeld voor moord en daarom vluchtte hij naar Napels. Hij bracht de laatste vier jaar van zijn leven door op Sicilië, Malta en Napels en stierf onder onbekende omstandigheden.

Rembrandt (1606-1669)

Rembrandt: Een zelfportret

De Nederlandse schilder Rembrandt had twee stijlen: barok en Hollandse Gouden Eeuw. Hij was een meester in licht en diepte, waardoor de figuren die hij tekende afstaken tegen de donkere sluier waarin hij ze had gehuld. Rembrandt wordt beschouwd als een van de beste kunstenaars aller tijden, maar was niet alleen kunstenaar, hij was kunstverzamelaar, kunsthandelaar, kunstleraar, tekenaar en etser. Hij had rijke ouders en profiteerde vaneen goede opleiding.

Rembrandt: Zelfportret tekenen bij een raam

Rembrandt schilderde tachtig zelfportretten (ongeveer een tiende van zijn totale werk) omdat hij menselijke emoties, stemmingen en veranderingen tijdens het verouderingsproces wilde onderzoeken. Zijn schilderijen zijn vandaag de dag nog steeds een nauwkeurige weergave van de veranderingen en effecten van tijd en leven op het menselijk lichaam. Zijn objectieve gebruik van realisme blijft de wereld fascineren en de kwaliteit en het detail van zijn werk houden zijnonderwerp levend in elke foto.

Rembrandt heeft in zijn leven persoonlijke tragedies meegemaakt: zijn vrouw Saskia stierf op 29-jarige leeftijd, hij ging failliet door overbesteding en later stierf zijn zoon Titus op 27-jarige leeftijd, een jaar voor zijn eigen dood. Zijn doodsoorzaak is onbekend en hij stierf op 63-jarige leeftijd en omdat hij arm was kreeg hij een eenvoudige begrafenis. Hij werd door de kerk in een onbekend graf begraven, hoewel hij atheïst was.

Vermeer (1632-1675)

Johannes Vermeer was een relatief succesvol schilder uit de Nederlandse barokperiode die zich specialiseerde in huiselijke taferelen. Hij maakte niet veel schilderijen, ongeveer 60 in totaal waarvan er slechts 36 bewaard zijn gebleven en bijna al zijn schilderijen speelden zich af in twee kamers van zijn huis in Delft. Dit is te zien doordat op de schilderijen dezelfde meubels op de achtergrond staan.

Johannes Vermeer: Meisje met de parel

Zijn beroemdste schilderij is 'Het meisje met de parel', bekend onder verschillende namen. Het schilderij toont een zestienjarig meisje met de naam Greit op een zwarte achtergrond dat naar buiten kijkt, terug naar de kijker. Ze draagt een blauwe hoofdband, een mosterdgeel jasje en heeft een grote parel in haar linkeroor. Greit was hoogstwaarschijnlijk Vermeers oudste dochter,maar andere ongegronde meningen plaatsen haar als de assistente van de familie meid, zoals in de film gespeeld door Scarlett Johansson.

Johannes Vermeer: Het melkmeisje

Tegen het einde van zijn leven was er een aanzienlijke neergang in de Nederlandse Republiek als gevolg van een Franse invasie en uit documenten blijkt dat Vermeer werd vermeld als lid van de burgerwacht. Als een indirect gevolg van de neergang in 1674 (een jaar voor zijn dood), was hij gedwongen duizend gulden te lenen van zijn moeder, omdat hij niet in staat was zijn eigen of verworven kunst te verkopen van andere meesters met wie hij omging.De laatste twee dagen van zijn leven zou hij in een razernij zijn geraakt en van gezond naar dood zijn gegaan. Zijn vrouw Catharina Bolnes zei dat het waarschijnlijk kwam door de druk van de financiële ondergang. Hij stierf op 43-jarige leeftijd.

Peter Paul Rubens (1577-1640)

Peter Paul Rubens: Adam en Eva

Rubens was een Vlaamse barokkunstenaar en schilderde een mengeling van onderwerpen zoals landschappen, mythische en religieuze scènes en historische portretten van vorsten. In 1630, vier jaar na de dood van zijn eerste vrouw Isabella, trouwde hij met het nichtje van zijn vrouw, de 16-jarige Hélène Fourment. Hélène inspireerde de wulpse figuren in veel van zijn schilderijen, waaronder Het feest van Venus, De Drie Gratiënen Het Oordeel van Parijs. Rubens was tijdens zijn leven al beroemd, maar niet alleen om zijn kunst, maar ook als vertrouwenspersoon die onderhandelde met adel en diplomaten. Hij werd geridderd door Karel I. Hij bezocht het koninklijke klooster van het Escorial bij Madrid met de Spaanse barokkunstenaar Velazquez om de beroemde schilderijen daar te zien. Dit zou Velazquez hebben geïnspireerd tot het schilderen van Las meninas (dedames in afwachting) om Italië te bezoeken.

Gian Lorenzo Bernini (1598-1680)

Gian Lorenzo Bernini: De extase van Sint Teresa

Bernini was een Italiaanse barokke beeldhouwer en architect die voornamelijk in de stad Rome werkte. Hij creëerde kunstwerken die beweging en emotie belichaamden, waaronder de Fontein van de Vier Rivieren in Rome en De Extase van de Heilige Teresa in Santa Maria della Vittoria. Hij ontwierp ook verschillende kerken, waaronder de zuilengalerij van het Sint-Pietersplein en de Kerk van Sant'andrea al Quirinale. Berniniontwierp een gedurfd ontwerp voor de Sint Pieter in Rome dat een revolutie betekende voor de kerkarchitectuur; er werd gezegd dat het publiek werd omarmd door zijn grootsheid. Zijn laatste grote werk was De extase van de heilige Teresa in Santa Maria della Vittoria, dat algemeen wordt beschouwd als het grootste beeldhouwwerk van zijn tijd. Bernini stierf op 82-jarige leeftijd en werd begraven in het Pantheon in Rome.

Zijn begrafenis werd bijgewoond door de paus, kardinalen en vele andere belangrijke figuren. Zelfs na zijn dood leeft zijn invloed op de barokke kunst voort en is deze nog steeds voelbaar in de moderne beeldhouwkunst.

Diego Velázquez (1599-1660)

Velázquez was een Spaanse barokkunstenaar die hofschilder was van koning Filips IV van Spanje, maar zich specialiseerde in het schilderen van portretten en scènes uit het dagelijks leven die vandaag de dag als meesterwerken worden beschouwd. Zijn beroemdste werken zijn Las Meninas, The Maids of Honor en The Spinners.

Diego Velazquez: Aanbidding der Koningen

De Aanbidding der Koningen, een religieus schilderij van de Drie Koningen die de pasgeboren Jezus bezoeken, is een van zijn belangrijkste werken. Velázquez schilderde ook een aantal mythologische en historische scènes en was van invloed op de invoering van het naturalisme in de Spaanse schilderkunst.

Diego Velázquez: De fabel van Arachne, of De spinners

De spinners is een ander beroemd werk van Velázquez dat de Romeinse mythologische scène van Arachne uitbeeldt. Dit schilderij laat zien hoe naturalistisch en realistisch Velázquez' schilderijen waren. Het realisme, het tenebrisme en de dramatische belichting van zijn portretten zijn emblematisch voor de dramatiek van de barokke kunst, die de stijl van Caravaggio weerspiegelde.

Velázquez stierf kort na de voltooiing van Las Meninas, op 61-jarige leeftijd, en had in de loop van zijn leven ongeveer 134 schilderijen voltooid. Hij wordt beschouwd als een van de meest invloedrijke Spaanse portretkunstenaars uit de barok en de Spaanse Gouden Eeuw; het realisme en de dramatische belichting van zijn portretten zijn emblematisch voor die tijd.

Frans Hals (1582-1666)

Frans Hals: Zelfportret

Frans Hals, een Nederlandse schilder uit de Gouden Eeuw, was vooral bekend om zijn losse, expressieve penseelvoering. Enkele van zijn beroemdste werken zijn De lachende cavalier en Het banket van de officieren van de St George Militie Compagnie.

Frans Hals: Een banket van de officieren van de St. George Militie Compagnie

Hals was een meester in het portretteren en schilderde veel rijke kooplieden en burgerwachters. Zijn portretten legden de geest en de stemming van zijn geportretteerden vast en brachten hun opwinding en vreugde over door zijn krachtige penseelvoering. Hij beheerste ook de genreschilderkunst, die alledaagse scènes van gewone mensen in de Nederlandse samenleving weergaf, zoals De vrolijke drinker, De roker.

Hals' invloed op de barokke kunst was groot; zijn gebruik van licht en kleur waren revolutionair voor die tijd. Zijn losse schilderstijl week af van het beheerste realisme dat zoveel andere kunstenaars uit die tijd tentoonspreidden.

Annibale Carracci (1560-1609)

Annibale Carracci: Heer, waarheen gaat gij?

Carracci was een Italiaanse schilder, tekenaar en prentkunstenaar uit de barokperiode. Hij richtte een academie op in Rome waar hij les gaf aan vele andere invloedrijke kunstenaars zoals Guido Reni en Domenichino. Carracci's werk staat bekend om de uitdrukking van emotie, die de maniëristische stijl weerspiegelt.

Hij was bijzonder bedreven in het uitbeelden van religieuze taferelen en verwerkte vaak landschappelijke elementen in zijn werken om een gevoel van grootsheid en drama toe te voegen. Carracci schilderde ook mythologische en historische onderwerpen; zijn bekendste werk is De liefdes van de goden, een reeks fresco's in de Farnese Galerij.

Annibale Carracci: St. Magdalena in de woestijn

Carracci was ook een pionier in de prentkunst en maakte zijn hele leven lang etsen en gravures. Zijn prenten waren populair en wijd verspreid, waardoor hij een van de eerste kunstenaars was die succes boekte met prenten in plaats van met schilderen of beeldhouwen.

Carracci's invloed op de barokstijl was aanzienlijk en zijn werken worden tot op de dag van vandaag beschouwd als meesterwerken van het genre. Zijn dynamische composities, inventieve kleurenpalet en vermogen om emotie te vangen in zijn kunstwerken maakten hem tot een van de meest invloedrijke kunstenaars van die periode.

Kunsttechnieken uit de Barok

Caravaggio gebruikte uitgebreid de clair-obscur en tenebrisme olieverftechnieken Chiaroscuro is het gebruik van licht en donker in een schilderij om diepte en contrast te geven. Tenebrisme is een techniek waarbij een extreem contrast tussen licht en donker wordt gebruikt, meestal met zeer weinig middenwaarde om een gevoel van drama te creëren. Beide technieken worden gebruikt om emotionele intensiteit te creëren in barokke schilderijen.

De blijvende invloed van de barokke kunst

De barok wordt vaak toegeschreven aan de invoering van nieuwe technieken en elementen die de loop van de kunstgeschiedenis hebben veranderd. Deze omvatten moderne perspectief De barokke kunst had ook invloed op de muziekcompositie en het theater door de bevordering van de opera. Bovendien was zij van grote invloed op de ontwikkeling van de rococoschilderkunst en -beeldhouwkunst.